අභිධර්මය කියවන විට මට හැමවිට ඇතිවන හැඟීමකි. මෙය ඉදිරිපත්කල පුද්ගලයා එක්කෝ අනාගතයෙන් කාල තරණය කල කෙනෙකි. නැතිනම් එසේ කාල තරණය කල කෙනෙකු හා දීර්ඝ සංනිවේදනයක් කල කෙනෙකි. සමහර විට මෙම ධර්මය එක් කෙනෙකු නොව යම් පිරිසක් විසින් ඉදිරිපත් කලාද විය හැක. කෙටියෙන් කිවහොත් මෙහි මූලික කරුණු තේරුම් ගැනීමට 20 සහ 21 වන ශතවර්ෂවල විද්‍යුත් චුම්බක විද්‍යාව (electromagnetism), ස්නායු විද්‍යාව (neurology) සහ ව්‍යුහ විද්‍යාව (anatomy) පිළිබඳව ප්‍රථම උපාධි දැනුමවත් අවශ්‍යවේ.
සංජය ඇල්විටිගල මෙහෙයවන මනස්ගාත වැඩසටහන් කිහිපයකම මම මට තේරෙන අභිධර්මය පිළිබඳව පැහැදිලි කලෙමි. ඒ නිසා ඒ පිළිබඳව කෙටි විස්තරයක් පමණක් මෙහි ඉදිරිපත්කරමි. විසිඑක්වන වන ශතවර්ෂයේ මැද හෝ අග භාගයේ බුද්ධිය අපේ දැනුම් සම්භාරයට එකතුවන විට අභිධර්මයේ මෙතෙක් අපට පත්‍ය නොවන කරුණු නිරාකරණ කරගත හැකි වෙනු ඇතැයි මට සිතෙයි. මේ කතාව ඒ පිලිබඳවය.
“ඔබ මා දකින්නේ කොතනද?” මා පිරිසකගෙන් ඇසුවහොත්, බොහෝ දෙනෙකු මා සිටින දෙසට ඇඟිල්ල දිගුකර පෙන්වනවා ඇත.
ඇත්තටම මා සිටින්නේ ඔබ තුල මිස ඔබ ඇඟිල්ල දිගුකර පෙන්වන තැන නොවේ.
අප දන්නා සරළ භෞතික විද්‍යාවට අනුව මගේ සිරුරෙන් පරාවර්තනය වන ආලෝකය ඔබගේ අක්ෂි කාචයෙන් වර්තනය වී දෘෂ්ටිවිතානයේ ප්‍රතිබිම්බයක් සාදයි. මෙම ප්‍රතිබිම්බයේ ආලෝක පැතිරුමට අනුරූපව ඊට සම්බන්ධ දෘෂ්ටි ස්නායු අග (අක්ෂි කෙලවර) විද්‍යුත් සංඥාවක් නැත්නම් කුඩා වෝල්ටීයතා ස්පන්දයක් ඇති වේ. මෙම විද්‍යුත් සංඥාව ප්‍රතිබිම්බය හඳුනාගැනීමට අදාළ තොරතුරු මොළයේ යම් කොටසක් වෙතට ස්නායුවක් මගින් ගෙනයයි. ඔබට අවශ්‍ය නම් මේ සංසිද්ධිය චක්කු විඥානය ලෙස හැඳින්විය හැක.
විද්‍යුත් සංඥා ආකාරයෙන් මොළය වෙතට පැමිණෙන තොරතුරු එහිදී සංකීර්ණ සැකසුමකට ලක් වේ. මෙහිදී අදාළ ප්‍රතිබිම්බය ඔබගේ මතක පද්ධතියේ (memory system) ඇති තොරතුරු සමග සසඳනු ලැබේ.
මා ඔබ නිතරම දකින කෙනෙක් නම් මගේ තොරතුරු ඔබගේ මතක පද්ධතියේ ඉහළ ම ස්ථරවල පවතී. එබැවින් ඉතා ඉක්මනින් සැසඳීමේ ක්‍රියාවලිය අවසන් වේ. එනම් නිමේෂයකින් ඔබ මා හඳුනා ගනී. එනම් ඔබ තුල මා සම්බන්ධයෙන් නාමරූපයක් ඇතිවේ.
ඔබ මා දකින්නේ වසර 10 ට පමණ පසුව නම් කාරණා දෙකක් නිසා ඔබට මාව පහසුවෙන් හඳුනාගත නොහැකි වනු ඇත. පළමු කාරණය නම් කාලයත් සමග මා පිළිබඳව තොරතුරු මතක පද්ධතියේ පහළ ස්ථරවලට තල්ලු වී තිබීමයි. එවිට එම තොරතුරු සොයා ගැනීමට මොලයේ සැකසුම් ඒකකයට (processing unit) වැඩි කාලයක් ගත වේ. දෙවැන්න, දීර්ඝ කාලයක් ගත වී ඇති බැවින් මගේ හැඩරුව වෙනස් වී තිබීමට ඉඩකඩ වැඩි වීමයි. මේ නිසා මගේ ප්‍රතිබිම්බයෙන් එන විද්‍යුත් සංඥාව මා පිළිබඳව ඔබගේ මතකයේ ඇති තොරතුරු හා නොගැලපීමටද ඉඩ ඇත.
මොළයේ ඇති processing unit එක මේ සංකීර්ණ හඳුනාගැනීමේ ක්‍රියාදාමයෙන් පසු තවත් වැදගත් ක්‍රියාවලියකට අවතීර්ණ වෙයි.
අපට දැනෙන සතුට, භිය, කෝපය, දුක, සංකාව, වේදනාව, වෛරය, ආදරය වැනි හැඟීම් ජනිත කරවන සහ ඒවා පාලනය කරන වෙන වෙනම ස්ථාන රාශියක මොලයේ ඇත. මා මේ විෂයෙහි ප්‍රවීණයකු නොවන බැවින් ඒ පිළිබඳව වූ ChatGpt විස්තරය පහත සඳහන් කරමි.
දැන් මේ හඳුනා ගත් නාමරූපය (විද්‍යුත් ස්පන්දයක code වූ දත්ත සමුහයක්) පිළිබඳව විද්‍යුත් සංඥා මොළයේ ඇති ඉහත සඳහන් කල නොයෙකුත් කොටස් වෙත සම්ප්‍රේෂණය කරයි. එහිදී මෙම විද්‍යුත් සංඥාවට අදාලව මොලයේ එක එක කොටසේ ඇතිවන විද්‍යුත්-රසායනික ප්‍රතික්‍රිය මගින් නාම රූපයට අදාළ හැගීම් ජනිතවෙයි. එම දත්ත නැවතත් විද්‍යුත් සංඥා ආකාරයෙන් processor එක වෙතට පැමිණෙයි. මෙම සංකීර්ණ ක්‍රියාවලිය අවසානයේ ඔබ තුල මා පිළිබඳව යම් හැඟීමක් ඇතිවෙයි. මෙය උදාසීන, කෝප සහගත, සතුට දනවන, භීතිය ඇති කරන ආදී හැඟීම් එකක් හෝ කිහිපයක් විය හැක. එනම් මා පිළිබඳව ඔබ තුල අඩු වැඩි වශයෙන් උපාදානයක් (අල්ලා ගැනීමක්) සකස් වී ඇත.
දැන් මේ ගොඩනැගුනු උපාදානය මත පදනම් වී processor එක මගින්, ගත යුතු ඊළඟ පියවර (ප්‍රතිදානය) සඳහා body interfaces වලට අණ දීමේ සංඥා නිකුත් කරයි. මේ අනුව ඔබ මා වෙත පියකරු සිනහවකින් මුව සරසා ගෙන සිප වැළඳගන්න එනවාද, මට භියෙන් කෑගසමින් ඉවතට දිවයනවාද, කෝපයෙන් අත් මිට මොලවාගෙන පහර දෙන්න එනවාද, මාව ගණනකට නොගෙන ඔබේ ගමන පාඩුවේ යනවාද ආදී වූ options රාශියකින් එකක් ක්‍රියාවට නැගේ.
මෙහිදී processor එක වෙතට හැගීම් පිළිබඳව දත්ත පැමිණෙන තැන සිට ක්‍රියාන්විතය අවසාන වනතෙක් ඇතිවන සිදුවීම් ප්‍රතිපෝෂණ දත්ත (feedback data) ලෙස නැවතත් මතකයෙහි ගබඩාවෙයි. ඊළඟ වර මා දකින විට ඔබ කටයුතු කරන්නේ මේ යාවත්කාලීන වූ දත්ත මතය. මෙය අපට කර්මය ලෙස නම් කල හැක.
මා ඔබ ඉදිරියේ නොමැතිව වුවද යම් උපක්‍රමයක් මගින් ඔබේ දෘෂ්ඨි විතානයේ මගේ ප්‍රතිබිම්බයක් සෑදිය හැකි නම් ඔබට මා සැබෑවටම ඉන්නවා සේ පෙනෙයි. මේ වන විටත් භාවිතයේ තිබෙන උපැස් යුවලක් ලෙස පැළඳිය හැකි අත්‍ය යථාර්තික (virtual reality) උපකරණය මගින් ඔබට මේ අත්දැකීම විඳිය හැක.
දැන් අපි මෙලෙස සිතමු. යම් උපක්‍රමයක් මගින් දෘෂ්ටි ස්නායු කෙලවර මාගේ ප්‍රතිබිම්බයට අදාළ විද්‍යුත් සංඥාව සෑදිය හැකි යැයි සිතන්න. මෙය එම ස්නායුව අගට සවිකරන විද්‍යුත් ස්පන්දකයකින් හෝ විද්‍යුත් චුම්බක තරංග නිකුත් කරන උපකරණයක් මගින් සිදුකිරීමට හැකියාව ඇත. දැන් ඔබට සම්පුර්ණයෙන්ම දෑස වසාගෙන සිටියත් මාව පෙනේ. මා ඔබ ඉදිරිපිට සිටීම හෝ මගේ සිරුරෙන් පරාවර්තනය වන ආලෝකය ඔබේ දෘෂ්ටි ස්නායු කෙලවර ප්‍රතිබිම්බ සෑදීමක් දැන් අවශ්‍ය නොවේ.
ඉහත විද්‍යුත් සංඥාව දෘෂ්ටි ස්නායු කෙලවර සිට ස්නායුව දිගේ මොළයේ යම් ස්ථානයකට ගමන් කරයි. දැන් දෘෂ්ටි ස්නායුවේ අක්ෂි කෙලවර වෝල්ටීයතා ස්පන්දය ඇතිකරනවා වෙනුවට එය කෙලින්ම ස්නායුවේ මොලය කෙලවර කොටසේ ස්ථානගත කළ හැකි යැයි සිතන්න. දැන් ඔබට මාද නොමැතිව, දෑසද නොමැතිව, දෘෂ්ඨි විතානයේ සිට මොලය දක්වා දිවෙන ස්නායුවද නොමැතිව මා ඔබ ඉදිරියේ සිටින බව දැකිය හැක.
සරලව පවසතොත් ඔබ දකින මුළු විශ්වයම මොලය තුල ඇතිවන විද්‍යුත් සංඥා දාමයක් බව ඔබට තේරුම් යා යුතුය.
දැකීම පමණක් නොව සියලුම සංවේදකවලට අදාළ ඉන්ද්‍රිය ක්‍රියාත්මක වන්නේද ඇසේ සිදුවන ක්‍රියාකාරිත්වයට සමාන ආකාරයෙනි.
උදාහරණයක් ලෙස ඔබ මගේ අතක් අල්ලන විට එය අත ලෙස හැඟෙන්නේ ඔබේ සමේ ඇති ස්නායු මගේ අතේ ඇති දෘඩතාවය පිළිබඳව තොරතුරු ඔබගේ මොළයට සපයනු ලබන බැවිනි. මගේ අත ඔබ අල්ලන විට ඇතිවන මේ විද්‍යුත් සංඥා ඉබේටම ඇති වුවහොත් හෝ යමෙකු විසින් ඇති කරයි නම් ඔබට මගේ අත එතන නොතිබුණත් අත අල්ලනවා යන හැඟීම ඇති වේ.
මේ ආකාරයටම ශ්‍රවණය සිදුවීමට අවශ්‍ය කම්පන තරංගය, රස සහ සුවඳ දැනීමට අවශ්‍ය රසායනික ද්‍රව්‍ය අප කෘතිමව ඇති කලොත් ඒවා ඒ ආකාරයටම අපට වින්දනය කල හැක. එම පිටස්තර ඉත්තෙජක නොමැතිව ඒවායින් ඇතිවන විද්‍යුත් සන්ගනවා අපට සංයු අග හෝ මොළයේ ජනතා කල හැකි නම් මුළු විශ්වයම අපට වින්දනය කල හැක. මේ සඳහා සැබවින්ම විශ්වයක් තිබිය යුතු නැත. වෙනත් වදන් වලින් කිවහොත් මුළු විශ්වයම ඔබගේ සිරුර තුල ඇතිවී නැතිවී යන විද්‍යුත් ස්පන්ද සමුහයකි.
----------------------------------------------------------------
අඩු වැඩි වශයෙන් මේ ඇත්තේ මා දකින අභිධර්මයයි. මෙහිදී මම උත්සහ ගත්තේ වර්තමාන විද්‍යාත්මක දැනුම මගින් අභිධර්මය තේරුම් ගැනීමට විනා නවීන විද්‍යාවෙන් අභිධර්මය ඔප්පු කිරීම වැනි විපරීත කාර්යයක් කිරීමට නොවේ.
දැනට අප තුල තිබෙන දැනුම් පරාසයේදී අභිධර්මය දේශකයාට හෝ දේශකයන්ට සිදුවී ඇති මූලික දෝෂය නම් ඉහත ක්‍රියාන්විතය සඳහා මොලයේ ඇති දායකත්වය පිළිබඳව වැටහීමක් නොවීමය. ඔහු හෝ ඔවුන් එය සිදුවන්නේ හෘදය වස්තුවෙන් බවට වරදවා වටහාගෙන ඇත. එසේම මෙහිදී සිදුවන සංනිවේදන සඳහා වූ සම්ප්‍රේෂණ ජාලය ස්නායු පද්ධතිය වෙනුවට නහර පද්ධතිය ලෙසද පැටලිල්ලක් කරගෙන ඇත.
----------------------------------------------------------------
මෙතෙක් මා ඉදිරිපත් කල සියළු විස්තර වර්තමාන විද්‍යාත්මක දැනුමට ගෝචර වෙයි.
එසේ නොවන අවස්ථාවකට දැන් අපි එළඹෙමු. ඒ "මම" නැමැති භූතාර්ථය කුමක්ද යන්නය. දැනට අපට ඇති දැනුම් සම්භාරය අනුව "මම" හෝ "ඔබ" යනු මොලයේ සියළු ක්‍රියාන්විත හසුරුවන processor unit එක ලෙස ආකෘති ගැන්විය හැක. මෙය ඉතා සාධාරණ සහ තර්ක ගෝචර මොඩලයකි. මේ මොඩලයට අනුව පුද්ගලයා භෞතිකව මිය යාමේදී processor unit එකද අභාවයට පත්වෙයි. "මම"ය කියා කෙනෙක් නැත යන සම්මතය පවා මීට අනුකූල වෙයි.
මේ ප්‍රොසෙසරයට පරිබාහිරින් වූ "මම" නම් භූතාර්ථයක් ඇත්නම් එය මේ වන විට අප සතු දැනුම් සම්භාරය ඉක්මවා යන්නකි. සමහර විට විට මේ සියවසවේ මැද හෝ අග භාගය වන විට අපට මේ පිළිබඳව අදහසක් ඇතිවිය හැක. මේ සඳහා මම "මනස්ගාත" වැඩසටහනකදී quantum entanglement සංකල්පය මත පදනම් වූ මොඩලයක් (මනස්ගාතයක්) ඉදිරිපත් කලෙමි.
----------------------------------------------------------------
දැන් මම ගැටළු කිහිපයක් ඔබට ඉතිරි කර තබා යමි.
මට සංවේදනය වන මුළු විශ්වයම පවතින්නේ මා තුල පමණද?
මගෙන් ස්වායත්ත විශ්වයක් ඇත්ද?
මා සංවේදනය කරන්නේ සම්පුර්ණ මායාවක්ද?
අනෙක් අතට මුළු ලොවම මායාවක් නම් අප කතා කරන දෘෂ්ටිවිතාන, ස්නායු, මොළය, මතක පද්ධති ආදී මගේය කියන සියලු දෙයම ද මායාවන් වන්නේද?
ඊළඟ වැදගත්ම පැනය නම් මේ මායාව සංවේදනය කරන "මම" කවුද?
“මම”ද ඒ මායාවේම කොටසක්ද? එසේ නොමැති නම් "මම" නිරපේක්ෂ යථාර්ථයේ කොටසක්ද?
පට්ටපල් බොරුව මෙයද?
-----------------------------
The functions of the brain
The generation and regulation of emotions involve complex neural networks and multiple brain regions. The primary areas associated with emotions such as happiness, sadness, anger, and fear include the limbic system, prefrontal cortex, amygdala, and several other interconnected regions. Here is a detailed overview of the key brain regions involved:
1. Limbic System
The limbic system is central to the regulation of emotions. Key structures within this system include:
Amygdala: Crucial for processing emotions like fear and anger. It evaluates sensory input for potential threats and generates appropriate emotional responses.
Hippocampus: Primarily involved in forming new memories and connecting emotions to these memories. It plays a role in how we recall emotional experiences.
Hypothalamus: Regulates autonomic and endocrine responses related to emotions. It controls physiological responses to emotional stimuli, such as heart rate and arousal.
2. Prefrontal Cortex (PFC)
The PFC, particularly the medial and orbital regions, is involved in regulating and interpreting emotions. It helps modulate emotional responses and is crucial for decision-making and social behaviour.
Ventromedial Prefrontal Cortex (vmPFC) Plays a role in processing risk and fear and regulating emotional responses through interaction with the amygdala.
Dorsolateral Prefrontal Cortex (dlPFC): Involved in the cognitive regulation of emotions, such as controlling impulses and planning responses.
3. Anterior Cingulate Cortex (ACC)
The ACC is involved in emotional regulation, error detection, and the anticipation of tasks. It is active during experiences of pain (both physical and social), which is closely tied to emotional states such as sadness and distress.
4. Insular Cortex (Insula)
The insula processes bodily sensations and emotional experiences, playing a role in feelings of disgust and empathy. It integrates sensory information to produce a subjective emotional experience.
5. Basal Ganglia
The basal ganglia, including structures like the nucleus accumbens, are involved in reward processing and the experience of pleasure and happiness. They play a role in motivation and the reinforcement of behaviours that lead to positive outcomes.
6. Thalamus
The thalamus acts as a relay station for sensory information and is involved in the processing and transmission of emotional information to other parts of the brain.
Real-Life Examples
Fear: The amygdala's role in fear was highlighted by studies involving patients with damage to this area. For instance, the case of patient S.M., who had bilateral amygdala damage, showed a marked reduction in the ability to experience fear.
Happiness and Reward: Dopaminergic pathways in the basal ganglia, particularly the nucleus accumbens, are activated during pleasurable activities such as eating, social interactions, and the use of addictive substances.
Sadness and Depression: Functional imaging studies have shown increased activity in the subgenual anterior cingulate cortex (sgACC) in patients with depression, suggesting its role in sadness and mood regulation.
Anger: Studies have shown that the amygdala and the prefrontal cortex are involved in the expression and regulation of anger. Dysfunctional interactions between these regions can lead to difficulties in controlling anger and aggressive behaviours.
Summary
Emotions arise from the intricate interplay of various brain regions, each contributing to different aspects of emotional processing. Understanding these neural mechanisms provides insight into how emotions influence behaviour and cognition and can inform treatments for emotional disorders. The integration of neural, psychological, and behavioural perspectives continues to enhance our understanding of the brain's emotional landscape.
